MİLAS ZEYTİN VE ZEYTİNYAĞI
İlkçağlardan günümüze kadar, Milas’ta zeytin, en temel geçim kaynağı olmuştur. Zeytinler Milas’ta çok geniş bir alanı kaplar. Günümüzden geriye doğru, tarih içinde bir yolculuk yaparsak, Milas’ta insan yaşamının tespit edildiği tarih öncesi(pre-historic) dönemde de (8 bin yıl önce) zeytin ağaçlarının varlığına rastlanmıştır. Zeytincilik her zaman Milas ekonomisinin ve insan geçiminin temelini oluşturan bir unsur olmuştur. “Milas’ın dağlarından yağ, ovalarından bal akar” veciz sözünün bir yanını zeytincilik, diğer yanını da arıcılık oluşturur. Her ikisi de tarih boyunca Milaslılar’ın önemli geçim kaynağıdır. İ.Ö. Karya döneminde Milas halkını cezalandırmak ve onları açlığa mahkûm ederek teslim olmaya zorlamak için; işgalci güçler, Milas’taki tüm zeytin ağaçlarını kökünden kestiği rivayet edilir. Zaman zaman kent işgalciler tarafından yakılıp-yıkılarak hasara uğrarken, zeytin ağaçları da bu tahribattan payına düşeni alırmış. Milas zeytinler tarihte bu kıyımı yaşamasaydı, belki de, Milas’ın bugün sahip olduğu zeytin ağacının iki-üç misline sahip olacaktı…Milas deyince akla, tarih ve zeytin gelir. Milas Ege bölgesinin ve Türkiye’nin en önemli zeytin üretim merkezlerinden birisidir. Milas bölgesi, Türkiye’nin tane zeytin üretiminin % 10’unu karşılamaktadır. Muğla ilinde en çok zeytin ağacına sahip ilçe, Milas’tır. Bu oran % 80’dir. Zeytine bağlı sanayileşme, eskiden beri Milas’ın ana sanayi kuruluşlarının başında gelir. Zeytin ve zeytine bağlı ürünlerin üretildiği imalathaneler ve fabrikalar, Milas’ta, önemli oranda işçi çalıştıran kuruluşlar olmuştur. Milas zeytinciliği ile ilgili veriler şu şekildedir:Mevcut 81.189 hektar kültür arazisinin 52.900 hektarı zeytin ağaçlarıyla kaplıdır. Yaklaşık olarak 7.785.000 meyve veren ağaç, 37.490 meyve vermeyen ağaç bulunmaktadır. Bu ağaçlardan var yılında 95 bin ton, yok yılında ise 10 bin ton tane üretimi gerçekleşmektedir. Tane üretiminin % 10’u sofralığa, % 90’ı yağlığa ayrılmaktadır. Milas çevresindeki zeytin ağaçlarının % 99’u memecik, % 1’i de Gemlik çeşidi zeytindir. Milas merkez, belde ve köylerinde 33 adet eski sistem, 60 adet yeni sistem(kontinu) olmak üzere 93 adet zeytinyağı fabrikası bulunmaktadır. Bunlardan 31 tanesinin gıda sicili ve çalışma izni bulunmaktadır. İlçede bulunan zeytinyağı fabrikalarının tane zeytinişleme kapasitesi 402 bin ton olup elde edilen yağ 80.400 tondur. Bu fabrikalar 160.800 ton pirina işleme kapasitesine sahip bulunmaktadır. Milas’ta en çok zeytin ağacı, Bafa ve çevresindedir. Milas’ın 114 köyünde zeytincilik önemli bir geçim kaynağıdır. İlçede ikisi aktif durumda 3 adet zeytinyağı paketleme tesisi bulunmaktadır. Son yıllarda Milas zeytinyağları, çeşitli markalar halinde şişelenerek, raflardaki yerini almıştır. Karasu sorunu… Ürünün var yılında zeytinyağı fabrikalarından çıkan karasu miktarı 177.900 tondur. Geçmiş yıllarda zeytinyağı fabrikalarından çıkan karasular, derelere akıtılıyor veya bazı yerlerde de derelerden akan karasular Güllük körfezine ulaşıyor, bu sayede suların biyolojik yapısı bozuluyor, sulardaki canlı hayat bundan çok büyük zarar görüyordu. Sorunun çözümü ve canlı hayatın sürdürülebilmesi için yapılan çalışmalar sonucunda; Milas’taki fabrikaların % 50’ye yakın bölümünde 3 havuzlu çökeltme sistemi hayata geçirilmiş ve de bugün başarıyla uygulanmaktadır. Milas’ta zeytinciliğin geliştirilmesi için önemli çalışmalar yapılmaktadır. Eskiden, tütün Milaslılar için zeytinle birlikte önemli bir geçim kaynağı idi. Tütüne kota getirilmesiyle zeytine doğru bir yöneliş başlamıştır. Tütün ekilmeyen arazilerde, sofralık ve salamuralık olmak üzere Gemlik türü zeytinlerin dikilmesi için çalışmalar başlatılmış ve bu konuda çiftçi teşvik edilmiştir. Son on yılda Milas’ta resmi ve özel kuruluşlar tarafından çiftçilere 250 bin zeytin fidanı dağıtılmış ve 10 bin dekarda zeytinlik alan meydana getirilmiştir. Özel İdare Kaynaklı olarak; 2005 Aralık ayında Özel İdare destekli çitçi katkılı zeytin fidanı dağıtımı projesi kapsamında yapılan çalışmalar sonucunda 13.550 zeytin fidanının dağıtımı, 2006 yılında 45.410 zeytin fidanının dağıtımı yapılmıştır.Köylere Hizmet Götürme Birliği Katkılı olarak; 2006 yılında 40 köyde 9.350 zeytin fidanının dağıtımı sağlanmıştır. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Kaynaklı olarak; ‘Sosyal Riski Azaltma Projesi’ kapsamında 2006 yılında toplam 230 aileye 11.310 adet zeytin fidanı dağıtıldı.Bu üç kuruluş tarafından ilçemizde son bir-kaç yıl içinde dağıtılan zeytin fidanı sayısı 79.620’dir.Zeytin ağaçlarında görülen hastalık çeşidi;Son üç yıl içinde özellikle taban arazilerdeki zeytinlerde görülen hastalık, halkalı leke hastalığıdır. Bununla ilgili olarak 2005 yılında İl Özel İdaresi kaynaklarıyla sağlanan 3 bin kg. göztaşı çiftçilere dağıtılarak, bu hastalıkla mücadele etmeleri sağlanmıştır. 2006 yılında da bu hastalıkla mücadele sürdürülmüştür.
1 - MİLAS ZEYTİNCİLİĞİNİN TARİHSEL SÜRECİ
(..)Milas kazasının arazisi genelde verimli olup bire onbeşe kadar ürün vermekteydi. Günümüzde tarım alanlarının % 76,9 dağlık, % 12,6’sı ovalık ve % 10,5’luk kısmı dalgalı alanlardır. Tarım arazisi, alüvyal topraklar, kolüvyal topraklar, kırmızı Akdeniz toprakları ve kireçsiz kahverengi orman topraklarından oluşmaktadır. (..)Milas, iklim ve diğer doğal şartları itibarıyla tarım için oldukça elverişlidir. Fakat bu dönemde tarım teknolojisi bir hayli ilkeldir. Menteşe bölgesinde çiftçilerin büyük çoğunluğunun kullandığı aletler ağaçtan karasaban, el orağı, tırpan, çapa ve araziyi sürdükten sonra sürgü yerine geçmek üzere 30–40 cm kalınlığında 2,5–3 metre uzunluğunda hayvanla çekilen sürgüden ibarettir. Milas’ta ancak, 2. Meşrutiyet döneminde bir traktör, bir harman ve bir orak makinesiyle pullukları vardır.(..)19. yüzyılda Milas’ta yaygın olan tarım, tarla tarımıdır. Temettuat sayımlarının yapıldığı dönemde, tarım gelirinin % 68.89’unu tarla tarımı(arpa, buğday, çavdar, darı, börülce, soğan, susam) oluşturmaktadır. Bunu sırasıyla % 13.18 ile zeytincilik, % 12.66 ile bağcılık, % 3.21 ile pamuk ve bostan geliri ve % 1.46 ile tütüncülük izlemektedir.(..)Tarla ziraatının yanı sıra, Milas’ta zeytincilik de çok önem taşır. Kazada, antik dönemde çok sayıda zeytin ağacı vardı. Milas, Osmanlı öncesi ve döneminde, İzmir’e kadar uzanan geniş bir alanın zeytinyağı üretim merkeziydi. Kazada, zeytinyağı böylesine çok üretilmesine rağmen, sofralık zeytin sadece bölgesel tüketim için yapılmaktaydı. Genellikle, zeytin taneleri sırıkla vurularak ağaçtan düşürülmekte ve yerden elle toplanmaktadır. Sırıkla vurma sırasında dal uçları kırıldığı için, ağaçlar ertesi yıl ürün vermemektedir. Dolayısıyla bir yıl ürün olmakta, diğer yıl olmamaktadır. Bu yüzden zeytine dayalı hesaplar ya iki yıl için ya da iki yılın ortalaması alınarak yapılmaktadır. Zeytin ağacı köklerinin sağlam olması sebebiyle kayalıklar arasında, dağlarda çokça bulunmaktadır. Bu çerçevede, Milas’taki zeytin ağaçlarının da çok büyük kısmı meyilli arazidedir. İlginç bir başka özellik ise günümüzde de olduğu gibi, 19. yüzyılda da bazen toprağın mülkiyeti başkasının üzerindeki zeytin ağaçları başkasının olabiliyordu. Milas’ta zeytinin bol olmasına paralel olarak, gelişkin bir zeytin endüstrisi de oluşmuştur. Bunun yanı sıra ticarette de çok önemli bir potansiyel zeytin ile elde edilmiştir.19. yüzyıl boyunca Osmanlı yönetimi de zeytinciliği teşvik etmiştir. Temettuat sayımlarında tarla ürünlerinden sonra toplam 70.156 kuruşluk gelirle, tarımsal gelirin ikinci büyük kalemini zeytin oluşturuyordu. Bu toplam tarımsal gelirin % 13.18’ine denk geliyordu. Eksik olan bu veriler çerçevesinde 489 ailenin 18.745 zeytin ağacı vardır. En aza ağacı olanın 1, en çok ağacı olanın 280 tanedir. Bir ağacın yıllık geliri 3.74 kuruştur. Temettuat sayımlarında 62 tane de ürünsüz taze zeytin ağacı vardır. 19. yüzyıl sonlarında iki yıllık olarak 1200000 kıyye(Okka: Eskiden kullanılan bir ağırlık ölçüsü. Şimdiki 1282 gr.) zeytinyağı elde ediliyordu. 1909 yılında ise 1500000 zeytin ağacından 5200000 kıyye zeytin, 1600000 kıyye zeytinyağı elde edilmiştir. Aynı yıl kaza ahalisince zeytin ağacı yetiştirmek için uğraş verilmekte, “muattal(Kullanılmaz olmuş, terk edilmiş, battal) dağlar, akim(boş) tarlalar zeytin fidanlarıyla imla(doldurma-doldurulma) olunmakta” idi. Cumhuriyet döneminde Milas’ta zeytin ağacı sayısı artmış, zeytincilik daha da gelişmiştir.
2 - CUMHURİYET DÖNEMİNDE MİLAS’TA ZEYTİNCİLİK
(..)1927–1928 Devlet Salnamesine göre 654.853 zeytin ağacı bulunmaktadır. Bu ağaçlardan 2.300.000 kilogram zeytin elde edilmiştir.1930’lu yıllarda Milas’ta önemli bir miktarda zeytin ağacı bulunmaktaydı. Bu ağaçlardan senede 2 Bin–3 Bin ton zeytinyağı üretimi yapılmaktaydı. Ayrıca yine aynı dönemde dağlarda bulunan deliceleri aşılamak suretiyle zeytin ıslahına gidildiğini görmek mümkündür.Yeni Milas gazetesinin 1 İkinci Teşrin (Kasım) 1936 tarihinde çıkan sayısında Milas zeytinleriyle ilgili olarak , “…yeşil zeytin ağaçları ufku dolduruyordu. Zeytin, şu fakir insanlığın kara havyarı denen nesne! Gözlerim zeytin yapraklarıyla örtülü bir kapı haline geldi” şeklinde yer alan ifade Milas ve çevresi için zeytinciliğin ne derece önemli olduğunu göstermektedir.
1936–1944 Yılları Arasında Milas’ta zeytincilik:
Yıllar
Zeytin Ağacı Sayısı(Adet)
Toplanan Zeytin(Ton)
Elde Edilen Yağ(Ton)
2.847
Yağlık Zeytin(Ton)
Yemeklik Zeytin(Ton)
1936
1.893
13.828
320
13.636
2.063
1941
2.300
11.500
3.250
8.250
2.597
1942
2.850
15.930
350
15.580
1.450
1943
3.500
7.500
250
7.250
930
1944
3.500
4.800
150
4.650
1936-1944 Yılları Arasında Yemeklik Zeytin ve Yağ Fiyatları (Köylünün satış fiyatları)::
Yıllar
Yemeklik ZeytininFiyatı (Kuruş)
Yağ Fiyat(Kuruş)
Elde Edilen Zeytinyağının Değeri(Lira)
797.000
Yemeklik ZeytininDeğeri (Lira)
1936
5
28
16.000
1.155.000
1941
12
56
390
2.336.999
1942
9
90
31.500
2.900.000
1943
22
200
55.000
1.302.000
1944
20
140
30.000
1936–1944 yılları arasında Milas ilçesinde zeytin ve zeytinyağı ile ilgili istatistiksel bilgiler tablolardaki gibidir. Yukarıdaki tablolardan anlaşılacağı gibi, 1936–1944 yılları arasında zeytin ağacı sayısında, elde edilen zeytin miktarında ve köylünün zeytinden elde ettiği kazançta önemli bir artış gözlenmektedir.25.12.1940 tarihinde toplanan CHP Muğla İl kongresinde alınan kararlardan 36. madde şu şekildedir: “Abdülaziz Ağa Vakfına ait olup Vakıflar İdaresince idare edilmekte olan Güllük nahiyesi sınırları içinde bazı yerler Güllük halkı tarafından tarla galine getirilmiş ve zeytin dikilmiştir. Bu tarlaların tapularının zeytin dikimi yapan kişilere verilmesi hususundaki talep üzerine söz alan Cemil Menteşe bu teklifi desteklemiştir.” Bu istek hükümet tarafından, 19.6.1941 gün ve 6/306 sayılı karar ile kabul edildi. Fakat Güllük nahiyesindeki halka dağıtılacak olan bu toprakların askeriye tarafından da talep edilmesi üzerine, İcra Vekilleri Heyetinin 28.5.1942 tarihli kararı ile askeriye tarafından toprakların üzerindeki zeytinlerin bedeli ödenmek şartıyla istimlâk edilmesine karar verildi.görmek mümkündür.Yeni Milas gazetesinin 1 İkinci Teşrin (Kasım) 1936 tarihinde çıkan sayısında Milas zeytinleriyle ilgili olarak , “…yeşil zeytin ağaçları ufku dolduruyordu. Zeytin, şu fakir insanlığın kara havyarı denen nesne! Gözlerim zeytin yapraklarıyla örtülü bir kapı haline geldi” şeklinde yer alan ifade Milas ve çevresi için zeytinciliğin ne derece önemli olduğunu göstermektedir.
1945-1949 Yılları Arasında Milas’ta Zeytincilik:
Yıllar
Zeytin Ağacı Sayısı(Adet)
Toplanan Zeytin(Ton)
Elde Edilen Yağ(Ton)
1.798
Yağlık Zeytin(Ton)
Yemeklik Zeytin(Ton)
1945
3.500
9.990
999
8.991
770
1946
3.500
4.000
150
3.850
8.000
1947
3.500
40.400
400
40.000
1.550
1948
3.833
8.000
250
7.750
3.500
1949
3.500
18.000
500
17.500
1945-1949 Yılları Arasında Yemeklik Zeytin ve Yağ Fiyatları (Köylünün satış fiyatları)::
Yıllar
Yemeklik ZeytininFiyatı (Kuruş)
Yağ Fiyat(Kuruş)
Elde Edilen Zeytinyağının Değeri(Lira)
4.225.300
Yemeklik ZeytininDeğeri (Lira)
1945
20
235
199.800
2.002.000
1946
30
260
45.000
2.000.000
1947
20
150
80.000
2.712.500
1948
26
175
65.000
5.600.000
1949
20
160
100.000
1944–1949 yılları arasında Milas ilçesinde zeytin ile ilgili istatiksel bilgiler yukarıdaki tablolardaki gibidir.Yukarıdaki tablolardan da anlaşılacağı gibi, 1945–1940 yılları arasında zeytin ağacı sayısında, elde edilen zeytin miktarında ve köylünün zeytinden elde ettiği kazançta önemli bir artış gözlenmektedir. 1949 yılında Milas’ta yetiştirilmekte olan zeytin çeşitleri şunlardır:1- Marmara Bölgesinde rastlanan çeşitler: Bunların başında ‘Erdek’ ve ‘Mudanya’ sofralık zeytinleri gelmektedir. Bu zeytinin et oranı fazla, çekirdeği küçüktür. Dalları sık ve yayvan, yaprakları ise koyu yeşil renktedir. Daha çok salamuralık olarak kullanılır. Yurdun her tarafında kullanıldığı gibi Orta Avrupa’ya da ihraç edilir. 2- Edremit ve Ayvalık Yağlık: Meyvelerindeki yağ oranının fazlalığı ile diğerlerinden ayırt edilir. Meyve uzunlukları ortalama 2 santimdir. Meyveleri yuvarlaktır. Ortalama % 28.2 yağ içerir.3- Akzeytin: Buna memeli ve çekişgelik te denmektedir. İzmir ve Menemen’de çok bulunmaktadır. Bilhassa meyveler çok fazla olgunlaşmadan yeşil salamura yapılacak olursa güzel bir aroma alınmaktadır.
1950-1952 Yılları Arasında Milas’ta Zeytin Ürünü:
Yıllar
Zeytinyağı(Ton)
1950
5.000
1951
1.800
1952
4.000
Tane Zeytin(Ton)
27.000
10.000
21.000
1950-1952 yılları arasında Milas’ta ürün olarak elde edilen tane zeytin ve bu zeytinlerden elde edilen zeytinyağı oranı yukarıdaki gibidir. Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi 1951 yılında zeytin ve zeytinyağı üretiminde düşüş yaşanmıştır. Bu düşüşün nedeni bakımsızlık ve zeytin zararlılarından kaynaklanmıştır.CHP’nin 22 Aralık 1949 Perşembe günü yapılan ilçe kongresinde köylüler tarafından ilçe başkanı Dr. Sezai Nafiz Çomo’ya, “Köylü tarafından açılan evkafa(vakıf) ve devlete ait zeytinliklerinin tapu ve tescilinin ne zaman yapılacağını” sordular. Çomo ise, bu soruya, Toprak Kanunu çerçevesi içine giren bu gibi meselelerin ancak Toprak Kanununun buralarda uygulaması sırasında gerçekleşebi-leceğini söyledi. 1950 yılında 5618 sayılı Çiftçiyi Topraklandırma Kanununa göre devlete ait araziden para ve emek sarf ederek 50 dönüme kadar zeytinlik açanlara ve aynı zamanda bağ, bahçe ve tarla imar edenlere imar ettikleri yerlerin bedelsiz olarak tapusunun verileceği basında yer almıştır.1952 yılında Milas halkının ekonomik durumunun iyi olması zeytin üretiminin iyi olmasıyla ilgiliydi. Çünkü bu yıllarda Milas içinde ve köylerinde 6 milyon’dan fazla zeytin ağacı vardı. Ayrıca bu dönemde gerek yabani zeytinleri açmak ve aşılamak suretiyle her geçen gün zeytin ağacı sayısında belirgin bir artış yaşanmıştır. Bu tarihte yılda en az 30-35 milyon kg tane zeytin alınmaktaydı. Bu ürünün bir kısmı yemeklik zeytin olarak kullanılmakta ise de çoğunluğu zeytinyağı üretiminde değerlendirilmekteydi. Yıllık zeytinyağı üretimi ise 7-8 milyon kilo civarındaydı. Bu tarihlerde Milas zeytinciliğinin gelişiminde önemli fayda sağlayan oluşumlardan birisi de, Milas merkezde çalışmalarda bulunan “Zeytincilik Bürosu”dur.1954 yılında Milas’ta 223 bin dekar alan üzerinde 5.200.000 adet zeytin ağacı bulunmaktaydı. Her bir dekara20, her bir nüfusa 100 adet zeytin ağacı düşmekteydi. Kazıklı, Bafa ve Mersenet gibi köylerde ise nüfus başına 400-500 zeytin ağacı düşmekteydi. 1957 yılında Milaslı zeytin Milaslı zeytin üreticileri Muğla milletvekili Turan Akarca’dan önceden olduğu gibi zeytin ağacı başına para verilmesini istemiştir. Çünkü bu seneden itibaren vatandaşa zeytin ağacı ile ilgili olarak ödenen para dekar olarak değiştirilmişti.Hükümet 14 Mart 1957 tarihli ve 9559 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan K/1077 sayılı karar ile zeytinyağından sabun imalatını yasaklamıştır. Yasaklamanın nedeni zeytinyağının önemli bir ihraç maddesi olup dış ticaretimizde büyük önem arz etmesidir. Böylelikle zeytinyağı ihracatı ülkeye büyük oranda döviz girmesini sağlayacaktır. 1957 yılında İspanya ve İtalya gibi zeytinyağı üretiminde önde gelen Akdeniz ülkelerinde de aynı yasak söz konusudur. 1958 yılında zeytinyağı fiyatının düşük belirlenmesi üzerine Mersenet Köyü Muhtarı Mehmet Ali Avcı, Kapıkırı Köyü Muhtarı Kazım Gökçül, Bucak Köyü Muhtarı Ali Kalkance, Bafa Köyü Muhtarı Nazmi Sayım, Şenköy Muhtarı Habip Özen, Yeniokul Köyü Muhtarı Mustafa Soykan ve Burnak Köyü Muhtarı Ali Özer’in Başbakan Adnan Menderes’e gönderdikleri dilekçede; zeytinyağı fiyatının düşük belirlenmesi nedeniyle üreticinin zor durumda kaldığı, bu yüzden halkın ve kendilerinin partiye(DP) kızgın oldukları ve zeytinyağı fiyatları yükseltilmediği takdirde, bu tepkilerinin süreceğini ifade etmişlerdir. Bunun üzerine 31 Ocak1958 tarih ve 614 sayı ile Başbakanlık Özel Kalem Müdürlüğünce yapılan incelemede zeytinyağı fiyatlarında herhangi bir değişiklik yapılmasının düşünülmediğini 6.3.1958 tarihinde Ticaret Vekili A. Aker tarafından muhtarlara bildirilmiştir. 1958 yılında Toprak Muhafaza Zirai Sulama Bölge Müdürlüğünden Yüksek Ziraat Mühendisi Atıf Atilla’nın başkanlığında oluşan yedi kişilik bir heyet Milas’ta kurulacak olan zeytinliğin projesini çıkarmak üzere Milas’a geldi.1959 yılında Muğla ve Milas’taki zeytinliklerde zarara yol açan ‘zeytin dalı kanseri’ne karşı Milas ve diğer kazalarda Teknik Ziraat Teşkilatınca mücadele başlatılmıştır. Bu yüzden Milas Belediyesi zeytincilere numune zeytin fidanı hediye etme kararı almıştır. Muğla Teknik Ziraat Müdürlüğü 1960 yılı programı çerçevesinde Milas ve diğer ilçelerde zeytinlere zarar vermekte olan zeytin güvesine karşı mücadele başlatmıştır. Milas bölgesindeki zeytin güvesi mücadelesinin ikinci devresi uçakla yapılacağından bu hususta gerekli hazırlıklar tamamlanmış, 50 ton % 50’lik DDT ilacı bu tarih itibarıyla hazırlanarak depolanmıştır. Zeytinlerdeki zeytin güvesine karşı mücadele, 7 Mayıs 1960 tarihinde 4 tayyare ile başlamıştır.
1 - MİLAS ZEYTİNCİLİĞİNİN TARİHSEL SÜRECİ
(..)Milas kazasının arazisi genelde verimli olup bire onbeşe kadar ürün vermekteydi. Günümüzde tarım alanlarının % 76,9 dağlık, % 12,6’sı ovalık ve % 10,5’luk kısmı dalgalı alanlardır. Tarım arazisi, alüvyal topraklar, kolüvyal topraklar, kırmızı Akdeniz toprakları ve kireçsiz kahverengi orman topraklarından oluşmaktadır. (..)Milas, iklim ve diğer doğal şartları itibarıyla tarım için oldukça elverişlidir. Fakat bu dönemde tarım teknolojisi bir hayli ilkeldir. Menteşe bölgesinde çiftçilerin büyük çoğunluğunun kullandığı aletler ağaçtan karasaban, el orağı, tırpan, çapa ve araziyi sürdükten sonra sürgü yerine geçmek üzere 30–40 cm kalınlığında 2,5–3 metre uzunluğunda hayvanla çekilen sürgüden ibarettir. Milas’ta ancak, 2. Meşrutiyet döneminde bir traktör, bir harman ve bir orak makinesiyle pullukları vardır.(..)19. yüzyılda Milas’ta yaygın olan tarım, tarla tarımıdır. Temettuat sayımlarının yapıldığı dönemde, tarım gelirinin % 68.89’unu tarla tarımı(arpa, buğday, çavdar, darı, börülce, soğan, susam) oluşturmaktadır. Bunu sırasıyla % 13.18 ile zeytincilik, % 12.66 ile bağcılık, % 3.21 ile pamuk ve bostan geliri ve % 1.46 ile tütüncülük izlemektedir.(..)Tarla ziraatının yanı sıra, Milas’ta zeytincilik de çok önem taşır. Kazada, antik dönemde çok sayıda zeytin ağacı vardı. Milas, Osmanlı öncesi ve döneminde, İzmir’e kadar uzanan geniş bir alanın zeytinyağı üretim merkeziydi. Kazada, zeytinyağı böylesine çok üretilmesine rağmen, sofralık zeytin sadece bölgesel tüketim için yapılmaktaydı. Genellikle, zeytin taneleri sırıkla vurularak ağaçtan düşürülmekte ve yerden elle toplanmaktadır. Sırıkla vurma sırasında dal uçları kırıldığı için, ağaçlar ertesi yıl ürün vermemektedir. Dolayısıyla bir yıl ürün olmakta, diğer yıl olmamaktadır. Bu yüzden zeytine dayalı hesaplar ya iki yıl için ya da iki yılın ortalaması alınarak yapılmaktadır. Zeytin ağacı köklerinin sağlam olması sebebiyle kayalıklar arasında, dağlarda çokça bulunmaktadır. Bu çerçevede, Milas’taki zeytin ağaçlarının da çok büyük kısmı meyilli arazidedir. İlginç bir başka özellik ise günümüzde de olduğu gibi, 19. yüzyılda da bazen toprağın mülkiyeti başkasının üzerindeki zeytin ağaçları başkasının olabiliyordu. Milas’ta zeytinin bol olmasına paralel olarak, gelişkin bir zeytin endüstrisi de oluşmuştur. Bunun yanı sıra ticarette de çok önemli bir potansiyel zeytin ile elde edilmiştir.19. yüzyıl boyunca Osmanlı yönetimi de zeytinciliği teşvik etmiştir. Temettuat sayımlarında tarla ürünlerinden sonra toplam 70.156 kuruşluk gelirle, tarımsal gelirin ikinci büyük kalemini zeytin oluşturuyordu. Bu toplam tarımsal gelirin % 13.18’ine denk geliyordu. Eksik olan bu veriler çerçevesinde 489 ailenin 18.745 zeytin ağacı vardır. En aza ağacı olanın 1, en çok ağacı olanın 280 tanedir. Bir ağacın yıllık geliri 3.74 kuruştur. Temettuat sayımlarında 62 tane de ürünsüz taze zeytin ağacı vardır. 19. yüzyıl sonlarında iki yıllık olarak 1200000 kıyye(Okka: Eskiden kullanılan bir ağırlık ölçüsü. Şimdiki 1282 gr.) zeytinyağı elde ediliyordu. 1909 yılında ise 1500000 zeytin ağacından 5200000 kıyye zeytin, 1600000 kıyye zeytinyağı elde edilmiştir. Aynı yıl kaza ahalisince zeytin ağacı yetiştirmek için uğraş verilmekte, “muattal(Kullanılmaz olmuş, terk edilmiş, battal) dağlar, akim(boş) tarlalar zeytin fidanlarıyla imla(doldurma-doldurulma) olunmakta” idi. Cumhuriyet döneminde Milas’ta zeytin ağacı sayısı artmış, zeytincilik daha da gelişmiştir.
2 - CUMHURİYET DÖNEMİNDE MİLAS’TA ZEYTİNCİLİK
(..)1927–1928 Devlet Salnamesine göre 654.853 zeytin ağacı bulunmaktadır. Bu ağaçlardan 2.300.000 kilogram zeytin elde edilmiştir.1930’lu yıllarda Milas’ta önemli bir miktarda zeytin ağacı bulunmaktaydı. Bu ağaçlardan senede 2 Bin–3 Bin ton zeytinyağı üretimi yapılmaktaydı. Ayrıca yine aynı dönemde dağlarda bulunan deliceleri aşılamak suretiyle zeytin ıslahına gidildiğini görmek mümkündür.Yeni Milas gazetesinin 1 İkinci Teşrin (Kasım) 1936 tarihinde çıkan sayısında Milas zeytinleriyle ilgili olarak , “…yeşil zeytin ağaçları ufku dolduruyordu. Zeytin, şu fakir insanlığın kara havyarı denen nesne! Gözlerim zeytin yapraklarıyla örtülü bir kapı haline geldi” şeklinde yer alan ifade Milas ve çevresi için zeytinciliğin ne derece önemli olduğunu göstermektedir.
1936–1944 Yılları Arasında Milas’ta zeytincilik:
Yıllar
Zeytin Ağacı Sayısı(Adet)
Toplanan Zeytin(Ton)
Elde Edilen Yağ(Ton)
2.847
Yağlık Zeytin(Ton)
Yemeklik Zeytin(Ton)
1936
1.893
13.828
320
13.636
2.063
1941
2.300
11.500
3.250
8.250
2.597
1942
2.850
15.930
350
15.580
1.450
1943
3.500
7.500
250
7.250
930
1944
3.500
4.800
150
4.650
1936-1944 Yılları Arasında Yemeklik Zeytin ve Yağ Fiyatları (Köylünün satış fiyatları)::
Yıllar
Yemeklik ZeytininFiyatı (Kuruş)
Yağ Fiyat(Kuruş)
Elde Edilen Zeytinyağının Değeri(Lira)
797.000
Yemeklik ZeytininDeğeri (Lira)
1936
5
28
16.000
1.155.000
1941
12
56
390
2.336.999
1942
9
90
31.500
2.900.000
1943
22
200
55.000
1.302.000
1944
20
140
30.000
1936–1944 yılları arasında Milas ilçesinde zeytin ve zeytinyağı ile ilgili istatistiksel bilgiler tablolardaki gibidir. Yukarıdaki tablolardan anlaşılacağı gibi, 1936–1944 yılları arasında zeytin ağacı sayısında, elde edilen zeytin miktarında ve köylünün zeytinden elde ettiği kazançta önemli bir artış gözlenmektedir.25.12.1940 tarihinde toplanan CHP Muğla İl kongresinde alınan kararlardan 36. madde şu şekildedir: “Abdülaziz Ağa Vakfına ait olup Vakıflar İdaresince idare edilmekte olan Güllük nahiyesi sınırları içinde bazı yerler Güllük halkı tarafından tarla galine getirilmiş ve zeytin dikilmiştir. Bu tarlaların tapularının zeytin dikimi yapan kişilere verilmesi hususundaki talep üzerine söz alan Cemil Menteşe bu teklifi desteklemiştir.” Bu istek hükümet tarafından, 19.6.1941 gün ve 6/306 sayılı karar ile kabul edildi. Fakat Güllük nahiyesindeki halka dağıtılacak olan bu toprakların askeriye tarafından da talep edilmesi üzerine, İcra Vekilleri Heyetinin 28.5.1942 tarihli kararı ile askeriye tarafından toprakların üzerindeki zeytinlerin bedeli ödenmek şartıyla istimlâk edilmesine karar verildi.görmek mümkündür.Yeni Milas gazetesinin 1 İkinci Teşrin (Kasım) 1936 tarihinde çıkan sayısında Milas zeytinleriyle ilgili olarak , “…yeşil zeytin ağaçları ufku dolduruyordu. Zeytin, şu fakir insanlığın kara havyarı denen nesne! Gözlerim zeytin yapraklarıyla örtülü bir kapı haline geldi” şeklinde yer alan ifade Milas ve çevresi için zeytinciliğin ne derece önemli olduğunu göstermektedir.
1945-1949 Yılları Arasında Milas’ta Zeytincilik:
Yıllar
Zeytin Ağacı Sayısı(Adet)
Toplanan Zeytin(Ton)
Elde Edilen Yağ(Ton)
1.798
Yağlık Zeytin(Ton)
Yemeklik Zeytin(Ton)
1945
3.500
9.990
999
8.991
770
1946
3.500
4.000
150
3.850
8.000
1947
3.500
40.400
400
40.000
1.550
1948
3.833
8.000
250
7.750
3.500
1949
3.500
18.000
500
17.500
1945-1949 Yılları Arasında Yemeklik Zeytin ve Yağ Fiyatları (Köylünün satış fiyatları)::
Yıllar
Yemeklik ZeytininFiyatı (Kuruş)
Yağ Fiyat(Kuruş)
Elde Edilen Zeytinyağının Değeri(Lira)
4.225.300
Yemeklik ZeytininDeğeri (Lira)
1945
20
235
199.800
2.002.000
1946
30
260
45.000
2.000.000
1947
20
150
80.000
2.712.500
1948
26
175
65.000
5.600.000
1949
20
160
100.000
1944–1949 yılları arasında Milas ilçesinde zeytin ile ilgili istatiksel bilgiler yukarıdaki tablolardaki gibidir.Yukarıdaki tablolardan da anlaşılacağı gibi, 1945–1940 yılları arasında zeytin ağacı sayısında, elde edilen zeytin miktarında ve köylünün zeytinden elde ettiği kazançta önemli bir artış gözlenmektedir. 1949 yılında Milas’ta yetiştirilmekte olan zeytin çeşitleri şunlardır:1- Marmara Bölgesinde rastlanan çeşitler: Bunların başında ‘Erdek’ ve ‘Mudanya’ sofralık zeytinleri gelmektedir. Bu zeytinin et oranı fazla, çekirdeği küçüktür. Dalları sık ve yayvan, yaprakları ise koyu yeşil renktedir. Daha çok salamuralık olarak kullanılır. Yurdun her tarafında kullanıldığı gibi Orta Avrupa’ya da ihraç edilir. 2- Edremit ve Ayvalık Yağlık: Meyvelerindeki yağ oranının fazlalığı ile diğerlerinden ayırt edilir. Meyve uzunlukları ortalama 2 santimdir. Meyveleri yuvarlaktır. Ortalama % 28.2 yağ içerir.3- Akzeytin: Buna memeli ve çekişgelik te denmektedir. İzmir ve Menemen’de çok bulunmaktadır. Bilhassa meyveler çok fazla olgunlaşmadan yeşil salamura yapılacak olursa güzel bir aroma alınmaktadır.
1950-1952 Yılları Arasında Milas’ta Zeytin Ürünü:
Yıllar
Zeytinyağı(Ton)
1950
5.000
1951
1.800
1952
4.000
Tane Zeytin(Ton)
27.000
10.000
21.000
1950-1952 yılları arasında Milas’ta ürün olarak elde edilen tane zeytin ve bu zeytinlerden elde edilen zeytinyağı oranı yukarıdaki gibidir. Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi 1951 yılında zeytin ve zeytinyağı üretiminde düşüş yaşanmıştır. Bu düşüşün nedeni bakımsızlık ve zeytin zararlılarından kaynaklanmıştır.CHP’nin 22 Aralık 1949 Perşembe günü yapılan ilçe kongresinde köylüler tarafından ilçe başkanı Dr. Sezai Nafiz Çomo’ya, “Köylü tarafından açılan evkafa(vakıf) ve devlete ait zeytinliklerinin tapu ve tescilinin ne zaman yapılacağını” sordular. Çomo ise, bu soruya, Toprak Kanunu çerçevesi içine giren bu gibi meselelerin ancak Toprak Kanununun buralarda uygulaması sırasında gerçekleşebi-leceğini söyledi. 1950 yılında 5618 sayılı Çiftçiyi Topraklandırma Kanununa göre devlete ait araziden para ve emek sarf ederek 50 dönüme kadar zeytinlik açanlara ve aynı zamanda bağ, bahçe ve tarla imar edenlere imar ettikleri yerlerin bedelsiz olarak tapusunun verileceği basında yer almıştır.1952 yılında Milas halkının ekonomik durumunun iyi olması zeytin üretiminin iyi olmasıyla ilgiliydi. Çünkü bu yıllarda Milas içinde ve köylerinde 6 milyon’dan fazla zeytin ağacı vardı. Ayrıca bu dönemde gerek yabani zeytinleri açmak ve aşılamak suretiyle her geçen gün zeytin ağacı sayısında belirgin bir artış yaşanmıştır. Bu tarihte yılda en az 30-35 milyon kg tane zeytin alınmaktaydı. Bu ürünün bir kısmı yemeklik zeytin olarak kullanılmakta ise de çoğunluğu zeytinyağı üretiminde değerlendirilmekteydi. Yıllık zeytinyağı üretimi ise 7-8 milyon kilo civarındaydı. Bu tarihlerde Milas zeytinciliğinin gelişiminde önemli fayda sağlayan oluşumlardan birisi de, Milas merkezde çalışmalarda bulunan “Zeytincilik Bürosu”dur.1954 yılında Milas’ta 223 bin dekar alan üzerinde 5.200.000 adet zeytin ağacı bulunmaktaydı. Her bir dekara20, her bir nüfusa 100 adet zeytin ağacı düşmekteydi. Kazıklı, Bafa ve Mersenet gibi köylerde ise nüfus başına 400-500 zeytin ağacı düşmekteydi. 1957 yılında Milaslı zeytin Milaslı zeytin üreticileri Muğla milletvekili Turan Akarca’dan önceden olduğu gibi zeytin ağacı başına para verilmesini istemiştir. Çünkü bu seneden itibaren vatandaşa zeytin ağacı ile ilgili olarak ödenen para dekar olarak değiştirilmişti.Hükümet 14 Mart 1957 tarihli ve 9559 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan K/1077 sayılı karar ile zeytinyağından sabun imalatını yasaklamıştır. Yasaklamanın nedeni zeytinyağının önemli bir ihraç maddesi olup dış ticaretimizde büyük önem arz etmesidir. Böylelikle zeytinyağı ihracatı ülkeye büyük oranda döviz girmesini sağlayacaktır. 1957 yılında İspanya ve İtalya gibi zeytinyağı üretiminde önde gelen Akdeniz ülkelerinde de aynı yasak söz konusudur. 1958 yılında zeytinyağı fiyatının düşük belirlenmesi üzerine Mersenet Köyü Muhtarı Mehmet Ali Avcı, Kapıkırı Köyü Muhtarı Kazım Gökçül, Bucak Köyü Muhtarı Ali Kalkance, Bafa Köyü Muhtarı Nazmi Sayım, Şenköy Muhtarı Habip Özen, Yeniokul Köyü Muhtarı Mustafa Soykan ve Burnak Köyü Muhtarı Ali Özer’in Başbakan Adnan Menderes’e gönderdikleri dilekçede; zeytinyağı fiyatının düşük belirlenmesi nedeniyle üreticinin zor durumda kaldığı, bu yüzden halkın ve kendilerinin partiye(DP) kızgın oldukları ve zeytinyağı fiyatları yükseltilmediği takdirde, bu tepkilerinin süreceğini ifade etmişlerdir. Bunun üzerine 31 Ocak1958 tarih ve 614 sayı ile Başbakanlık Özel Kalem Müdürlüğünce yapılan incelemede zeytinyağı fiyatlarında herhangi bir değişiklik yapılmasının düşünülmediğini 6.3.1958 tarihinde Ticaret Vekili A. Aker tarafından muhtarlara bildirilmiştir. 1958 yılında Toprak Muhafaza Zirai Sulama Bölge Müdürlüğünden Yüksek Ziraat Mühendisi Atıf Atilla’nın başkanlığında oluşan yedi kişilik bir heyet Milas’ta kurulacak olan zeytinliğin projesini çıkarmak üzere Milas’a geldi.1959 yılında Muğla ve Milas’taki zeytinliklerde zarara yol açan ‘zeytin dalı kanseri’ne karşı Milas ve diğer kazalarda Teknik Ziraat Teşkilatınca mücadele başlatılmıştır. Bu yüzden Milas Belediyesi zeytincilere numune zeytin fidanı hediye etme kararı almıştır. Muğla Teknik Ziraat Müdürlüğü 1960 yılı programı çerçevesinde Milas ve diğer ilçelerde zeytinlere zarar vermekte olan zeytin güvesine karşı mücadele başlatmıştır. Milas bölgesindeki zeytin güvesi mücadelesinin ikinci devresi uçakla yapılacağından bu hususta gerekli hazırlıklar tamamlanmış, 50 ton % 50’lik DDT ilacı bu tarih itibarıyla hazırlanarak depolanmıştır. Zeytinlerdeki zeytin güvesine karşı mücadele, 7 Mayıs 1960 tarihinde 4 tayyare ile başlamıştır.
